Interview: Extremisme en de toekomst van de democratie

Op 24 november, NIMD, Nederlands Helsinki Comité en Den Haag Humanity Hub hielden onze maandelijkse 1TP5DemocratieDrankjes in Den Haag.

Voor deze editie van informeel netwerken verwelkomden we speciale gast Charlotte McDonald-Gibson, journalist en auteur van het boek uit 2022 Ver weg: Ontmoetingen met extremisten.

Charlotte trapte het evenement af met haar analyse van het verband tussen democratie en extremisme. Welke bedreiging vormt extremisme voor de democratie? En hoe kunnen dialoog en democratie ons helpen om de onderliggende oorzaken van radicalisering aan te pakken. Hoe kunnen we ruimte creëren voor verlossing in de huidige gepolariseerde samenlevingen?

We spraken Charlotte voor het evenement om meer te weten te komen over haar inzichten en bevindingen.

Vertel ons over je inspiratie voor het schrijven Ver weg: Ontmoetingen met extremisten?

Mijn eerste boek - Weggegooidgepubliceerd in 2016 - vertelde de verhalen van vluchtelingen die Europa probeerden te bereiken, dus aan de oppervlakte is schrijven over extremisten heel anders! Maar er is een sterke rode draad die de boeken verbindt, en dat is mijn poging om de lezer onder te dompelen in de geest en de besluitvormingsprocessen van mensen die routinematig worden ontmenselijkt en gereduceerd tot eendimensionale figuren in de publieke ruimte.

Natuurlijk zijn vluchtelingen meestal het slachtoffer van ontmenselijkende retoriek en haatzaaiende taal, terwijl extremisten de daders zijn. Maar als we werken aan het doel van een tolerantere, empathischere samenleving voor iedereen, moeten we begrijpen waarom mensen zich aangetrokken voelen tot schadelijke en polariserende verhalen, want als we de oorzaken niet echt begrijpen, kunnen we niet hopen dat we de middelen kunnen ontwikkelen om extremisme te bestrijden.

Dus in Ver wegIk wil het vooroordeel van de lezer over wie of wat een extremist is, uitdagen. We zien dit vaak door het prisma van onze eigen vooroordelen en onze eigen persoonlijke politiek en ideologieën, maar in feite zijn we allemaal vatbaar voor het soort universele gevoelens en emoties die mensen kwetsbaar kunnen maken voor extremisme, en ik wil dat mensen inzien dat het geen kwestie is van wij en zij. Het is niet: 'die extremisten daar zijn slechte mensen en wij hier zijn de goeden'. Het is een heel dun lijntje tussen ons allemaal.

 

Het is een controversiële keuze om te proberen empathie te creëren voor mensen die haatdragende en polariserende ideologieën hebben gevolgd en die anderen angst en schade hebben berokkend. Maar als we onszelf toestaan parallellen te zien met onze eigen ervaringen en accepteren dat de keuzes die deze mensen hebben gemaakt geworteld zijn in een aantal behoorlijk universele menselijke ervaringen, zijn we beter in staat om als individu en als samenleving te reageren op de problemen waar we voor staan.

Uw boek biedt inzicht in de onderliggende oorzaken van radicalisering en extremisme. Wat kwam er uit uw interviews naar voren?

Om voorbij de vooroordelen te komen die we hebben over wie of wat een extremist is, heb ik me verdiept in de individuele verhalen van mensen uit het hele ideologische spectrum, waaronder een jongeman die het gezicht werd van de witte suprematie in het Trump-tijdperk in Amerika, een Noorse vrouw die in de jaren tachtig werd meegezogen in een linkse samenzwering en een schooljongen die Groot-Brittannië verliet om in Syrië te vechten.

Door deze verhalen naast elkaar te leggen, kunnen we de overeenkomsten zien in het individu en in de bredere maatschappelijke en politieke context die ideologie overstijgen. En het was onthullend om te zien hoe gelijksoortig hun verhalen waren, ongeacht hun religie, leeftijd, achtergrond of nationaliteit.

 

Eén aspect dat iedereen verenigt in Ver weg is een gevoel van vervreemding van de gemeenschap waarvan ze het gevoel hadden deel uit te maken. Wat die gemeenschap is, verschilt van persoon tot persoon: het kan zo simpel zijn als je vervreemd voelen van je familie, het kan een specifieke instelling of groep mensen zijn waarvan je je vervreemd voelt: je medestudenten op de universiteit, bijvoorbeeld. Het kan vervreemding zijn binnen een cultuur of religie. Wat de specifieke gemeenschap ook is, dat gevoel van afgescheidenheid en er niet bij horen komt in alle gevallen sterk naar voren.

Onrechtvaardigheid is een andere overeenkomst. Mensen kunnen onrecht in hun eigen leven ervaren, of ze kunnen naar de gebeurtenissen in de wereld kijken en onrecht zien en zich gedwongen voelen om te proberen iets te doen. Dit gaat vaak gepaard met een gevoel van machteloosheid en als je je machteloos voelt, is alles wat je dat gevoel van macht geeft en het gevoel dat je niet alleen controle hebt over jezelf, maar ook deel uitmaakt van iets groots en belangrijks, ongelooflijk verleidelijk. Dit is waar extremisme zich mee voedt.

Dit is ook een element dat we vaak over het hoofd zien als we kijken naar de oorzaken van extremisme: de onderliggende motieven kunnen positief zijn. Veel mensen in Ver weg het verlangen had om een positief verschil te maken en invloed te hebben op de wereld. Dat kan zo overweldigend zijn, vooral als we jong zijn, dat het gemakkelijk uitgebuit kan worden.

Wat kunnen onze democratieën leren van uw bevindingen? Welke instrumenten hebben we tot onze beschikking om extremisme te voorkomen?

Alle mensen in Ver weg leefden in democratische landen, maar als we kijken naar enkele van de onderliggende oorzaken van hun extremisme - dat gevoel van stemloosheid, machteloosheid en vervreemding - dan zien we dat velen van hen niet het gevoel hadden dat die systemen voor hen werkten. Dus ik denk dat we eens goed bij onszelf te rade moeten gaan waarom onze zogenaamd superieure democratische systemen zoveel mensen het gevoel geven dat ze vervreemd zijn en in de steek gelaten worden.

Groeiende ongelijkheid is bijvoorbeeld een drijvende kracht achter dat gevoel van machteloosheid en het gevoel dat bepaalde gemeenschappen door de overheid in de steek worden gelaten. Democratische samenlevingen moeten dus hard blijven werken om ervoor te zorgen dat ze naar al hun burgers luisteren en in de behoeften van iedereen voorzien, om te voorkomen dat het beeld ontstaat dat democratie alleen voor een elite werkt.

Dit betekent een dialoog aangaan met burgers; een onderwijssysteem opbouwen dat inspeelt op de behoeften van jongeren; en investeren in de sociale structuren om ervoor te zorgen dat ze voor iedereen werken. Het betekent zich uitspreken tegen haatzaaiende taal in de politiek, in plaats van stilzwijgend extreme partijen te steunen door de retoriek te verschuiven naar extreemrechts om stemmen te winnen.

Maar ik denk ook dat we onze kracht als individu om invloed te hebben op de mensen in ons leven niet moeten onderschatten. Dit komt zo duidelijk naar voren in Ver wegAls we kijken naar waarom mensen extreme bewegingen verlaten. Het zijn vaak niet-confronterende interacties en daden van vriendelijkheid en empathie die mensen in staat stellen hun verhaal in twijfel te trekken.

In elke rol die we hebben - als vrienden, buren, ouders, leraren, collega's, leden van de gemeenschap - spelen we een rol in het creëren van de omstandigheden waarin extremisme gedijt of sterft.