Oekraïne laat zien dat democratie moet worden gezien als een strategische troef

Thijs Berman is uitvoerend directeur van het Nederlands Instituut voor Meerpartijendemocratie. Aan het begin van zijn carrière werkte hij voor de Nederlandse radio in Moskou. Van 2004-2014 was hij lid van het Europees Parlement en in 2004 maakte hij deel uit van het parlementaire waarnemingsteam voor de presidentsverkiezingen in Oekraïne.

Als de invasie in Oekraïne niet zo'n afschuwelijke tragedie was, zouden we de ironie ervan misschien begrijpen: de autocratische heerser Vladimir Poetin laat de wereld zien hoe cruciaal democratie is voor een vrije en vreedzame samenleving.

Als we in de tijd van een democratisch Rusland hadden geleefd, zou het parlement de stem van het volk zijn en zou het open en transparant debatteren over oorlogszuchtige plannen. Een sterke oppositie zou een ander beleid eisen en aandringen op dialoog en vreedzame compromissen. Onafhankelijke media zouden in een vrij Rusland desinformatie ontkrachten en een kritisch debat aangaan over hoe "rechtvaardig" een invasie van Oekraïne zou zijn. De bevolking zou niet worden overspoeld met propaganda. Samen met sterke maatschappelijke organisaties zou de oppositie tegen de oorlog groeien.

Onbeperkte macht, grenzeloos onrecht

Maar het democratische Rusland is er nooit gekomen. In plaats daarvan keek de wereld over de brokstukken van de Berlijnse Muur toe hoe corruptie bloeide en democratische hoop stierf. Nooit eerder viel er in zo'n korte tijd zoveel rijkdom in de handen van zo'n kleine elite als in de afgelopen decennia in Rusland. Deze rooftocht kon alleen slagen omdat de media het zwijgen werd opgelegd, het parlement een rubberstempel werd en rechters slaafs volgden. Onbeperkte macht, grenzeloos onrecht.

Veel buitenlandse waarnemers hadden verwacht dat de vrije markt het werk zou doen. Ondernemers hadden gewoon duidelijke wetten en een gelijk speelveld nodig, stelden ze, zodat de democratie en de rechtsstaat met al zijn checks and balances geleidelijk en organisch zouden groeien. Dat bleek schromelijk optimistisch. Het opbouwen en versterken van de democratie en de rechtsstaat vereist de groei van een democratische cultuur en dagelijks hard werken op alle niveaus, van dorpen tot steden, van rekenkamers tot parlementen en van politiebureaus tot schoolklassen.

De veerkracht van de democratische samenleving bevorderen

Maar democratie is meer dan een recht. Democratie levert ook betere resultaten op, van conflictpreventie tot volksgezondheid. Zelfs het falen van het Russische leger in Oekraïne kan deels worden verklaard door het gebrek aan democratie. De legerleiding durfde Poetin niet tegen te spreken over zijn Blitzkrieg-scenario en loog tegen de soldaten over de invasie. Corrupte officieren kochten straffeloos inferieur materieel. Daarom staan er al weken Russische legertrucks op Oekraïense wegen met lege brandstoftanks, lekke banden en gedemoraliseerde troepen.

In Europa werd na de Russische invasie bliksemsnel besloten tot massale investeringen in defensie en tot maatregelen om strategische zaken als energie en voedsel veilig te stellen.

Maar een andere maatregel is minstens zo dringend. Want wat is strategischer voor vrede en welvaart dan de veerkracht van de democratische samenleving zelf?

Het is daarom hoog tijd om democratie te zien als een strategische troef, waarvan de kwaliteit van vitaal belang is voor het voortbestaan van een vrije open samenleving en voor de bescherming van vrede en veiligheid. Dit besef moet leiden tot een dringende herziening van het binnenlands en buitenlands beleid in Europa.

Investeren in democratie als strategisch bedrijfsmiddel

Investeren in democratie is verreweg de goedkoopste verzekering tegen oorlog. Maar dat maakt het nog geen eenvoudige keuze. Het betekent dat elk democratisch land in de spiegel moet durven kijken. Alleen als de meer gevestigde democratieën hun zelfgenoegzaamheid afwerpen en openstaan voor kritiek, zullen ze geloofwaardig worden in hun dialoog met andere landen. Hoe inclusief is onze democratie? Wie wordt er nog steeds uitgesloten? Wiens rechten worden onvoldoende beschermd? Hoe nemen onze democratische instellingen hun verantwoordelijkheid om iedereen te dienen en gelijke toegang te bieden?

Terwijl we moeten werken aan het herstel van het vertrouwen van onze eigen burgers in de overheid, moeten we tegelijkertijd bekijken hoe we democratie wereldwijd als een strategische troef kunnen promoten. Dit moet leiden tot een radicale herziening van prioriteiten.

We moeten ervoor zorgen dat democratie een hoeksteen wordt van de geopolitieke strategie, en met dit in gedachten hebben NIMD en 16 andere democratie- en mensenrechtenorganisaties - samenwerkend met de Europees partnerschap voor democratie - hebben samengesteld 10 aanbevelingen voor een Europees antwoord aan deze aanval op Oekraïne en de democratie.

Vrede en democratie op het spel

Omdat we meer prioriteit moeten geven aan het versterken van democratieën. Dit kan door politici vroeg in hun carrière op te leiden, de dialoog in post-conflict landen te ondersteunen, vrouwen en minderheden op weg naar gekozen posities bij te staan, parlementen en lokaal bestuur te versterken en vrije media en maatschappelijke organisaties bij te staan.

Het herstellen van het vertrouwen tussen politici en kiezers zal onvermijdelijk hoog op de agenda staan. Immers, in veel democratieën, jong en oud, bedienen elites zichzelf comfortabel terwijl de bevolking hongerig toekijkt. Dit kan zo niet doorgaan, want zonder sociale rechtvaardigheid en zonder het aanpakken van corruptie staat het voortbestaan van de democratie op het spel. En daarmee de vrede.