Democratie: Is de Nederlandse manier de beste manier?

Deze blog is de vierde in een serie waarin NIMD-programmamanager Rob van Leeuwen reflecteert op veelvoorkomende aannames over democratie en democratieondersteuning. Deze week vraagt hij zich af: hoe beïnvloedt onze Nederlandse identiteit de manier waarop wij als organisatie werken? En is de Nederlandse manier van politiek bedrijven iets wat andere landen zouden moeten nastreven?

Niet zo lang geleden vroeg een onderzoeker me of de Nederlandse identiteit van NIMD van invloed is op onze benadering van democratiehulp. Het antwoord is, denk ik, ja. Het is heel logisch dat ons begrip van hoe democratie eruit zou moeten zien gebaseerd is op de democratie die we het beste kennen. Bij NIMD komt dit het duidelijkst naar voren in onze nadruk op inclusiviteit en onze voorkeur voor op belangen gebaseerde, op consensus gerichte politiek. We hechten er veel waarde aan dat alle partijen vertegenwoordigd zijn en bevorderen het sluiten van compromissen als tegengif voor de politiek van 'de winnaar krijgt alles'.

Hoe weerspiegelt dit het Nederlandse systeem?

Het Nederlandse model werd het beroemdst beschreven door de politicoloog Arend Lijphartdie de theorie van het consociationalisme ontwikkelde. Een consociationalistische staat biedt een zekere mate van stabiliteit aan een verdeelde samenleving door middel van dialoog en compromissen tussen de leiders van de verschillende sociale groepen.

In de 19^th en begin 20^th eeuwen bestond Nederland uit vier 'zuilen': Protestanten, katholieken, socialisten en liberalen. Elke zuil had zijn eigen media, scholen, ziekenhuizen en politieke partijen. De politieke leiders van de zuilen regeerden in overleg via coalitieregeringen. Sinds de jaren 1960 zijn deze pijlers zo goed als verdwenen, maar de politieke cultuur wordt er nog steeds sterk door beïnvloed. Dit is vooral duidelijk in het primaat van consensus en compromissen in het politieke bestuur.

Moeten we dan allemaal Nederlands gaan?

Consociationalisme is een alternatief voor majoritaire systemen zoals het Britse Westminster. Op zijn best kan consociationalisme worden omschreven als een harmonieus, op consensus gebaseerd model van politiek bestuur (het zal geen verbazing wekken dat de meeste Nederlandse politici het zo zouden omschrijven). Op zijn slechtst kan het echter worden beschreven als een vorm van machtsdeling door de elite.

Het spiegelbeeld van de Nederlandse ervaring met consociationalisme is Libanon. Hier heeft het delen van de macht door de elite gezorgd voor een zekere mate van stabiliteit in een diep verdeelde samenleving. Maar het heeft ook een situatie gecreëerd waarin de politieke elites - de leiders van de verschillende confessionele groepen - exclusieve toegang hebben tot macht en middelen en deze onderling verdelen. Het resultaat is een verlamde staat, die niet in staat is om zelfs maar de meest basale openbare diensten te leveren. De mensen zijn afhankelijk van de leiders van hun respectieve sekten voor bescherming en basisdienstverlening.

 

Consociationalisme werkt dus niet altijd goed en er zijn een aantal voorwaarden om dit soort systemen (democratisch) succesvol te laten zijn. Zo moeten politieke leiders legitiem de belangen van hun kiezers vertegenwoordigen; er moet een sterke staat en rechtsstaat zijn om zelfverrijking te voorkomen; de scheiding der machten tussen de uitvoerende en wetgevende macht moet geïnstitutionaliseerd en functioneel zijn; en er moet een zekere mate van transparantie zijn in de besluitvorming om het vertrouwen van burgers te verdienen. Nederlandse lezers zullen snel opmerken dat in Nederland niet aan al deze voorwaarden wordt voldaan en dat het systeem daardoor soms niet aan de verwachtingen voldoet.

Dit komt deels doordat de cultuur van consensus en compromissen kan leiden tot een gebrek aan transparantie. Buitenstaanders kunnen niet zien welke compromissen er zijn gesloten en politici zijn er niet happig op om deze informatie openbaar te maken. Daarnaast zijn de kiesdistricten van de politieke partijen niet meer zo duidelijk afgebakend als voorheen. Politici ontlenen hun legitimiteit aan de stemmen die tijdens verkiezingen worden uitgebracht, maar zodra ze hun beloften niet nakomen (wat vaak het geval is omdat er compromissen moeten worden gesloten), dalen ze in de peilingen. Het resultaat zijn enorme schommelingen tussen verkiezingen.

Wat betekent dat voor NIMD?

Het Nederlandse model heeft in Nederland redelijk goed gewerkt, maar het heeft ook duidelijke valkuilen. Het is verre van een perfect systeem. Het is ook geen one-size fits all. In een eerdere blogstelde ik dat ons uitgangspunt een waardering van de eigenheid van politieke systemen en tradities zou moeten zijn, in plaats van een normatief bestuursmodel dat iedereen zou moeten nastreven. Hoewel de Nederlandse identiteit van NIMD ongetwijfeld van invloed is op ons denken over democratie, is het niet onze taak om het Nederlandse model of de Nederlandse instellingen te exporteren, maar om expertise bij te dragen en het delen van ervaringen te faciliteren. Op die manier kunnen we helpen om politieke systemen over de hele wereld transparanter, inclusiever en effectiever te maken. Deze waarden zijn essentieel voor elke gezonde democratie, of die nu majoritair, consensusgericht of een andere variant daarvan is.

_________________________________________________________________________________

Bovenste afbeelding copyright Jos van Zetten (Flickr)