Democratie Borrel Den Haag: Ontwrichtende democratieën

Voor de September-editie van de #DemocratieDrinks Den Haag waren we blij dat PhD-onderzoeker Amy Eaglestone van de Universiteit van Birmingham ons vergezelde. De Democracy Drinks, medegeorganiseerd door NIMD, het Nederlands Helsinki Comité en The Hague Humanity Hub, zijn een maandelijks netwerkevenement dat andere denkers, voorstanders en enthousiastelingen van pro-democratie samenbrengt.

Amy richtte haar openingstoespraak op de grootschalige aanval van Rusland op Oekraïne en wees erop dat de aanval symptomatisch is voor de bredere spanningen in de oostelijke nabuurschap. Samen onderzochten we wat deze spanningen zijn en welke implicaties ze hebben voor de nieuwe EU-kandidaatlanden Georgië en Moldavië.

We nodigen je uit om Amy's verdere analyse van de Moldavische situatie te lezen.

Het artikel in het kort:

• Terwijl de EU en Rusland het uitvechten in de Oost-Europese nabuurschap, lijdt de democratie in Moldavië hieronder.
• De aandacht van lokale elites wordt afgeleid van belangrijke hervormingen en ze krijgen de ruimte om zich ondemocratisch te gedragen.
• Om deze tekortkomingen aan te pakken en de democratie in Moldavië te consolideren, moeten de kosten voor het maken van democratische keuzes worden verlaagd.
• In dit artikel worden drie manieren voorgesteld om dit te bereiken: een sterker standpunt van de EU over democratische beginselen, meer steun voor een levensvatbare democratische oppositie en een sociaaleconomische investering die Moldaviërs laat zien wat democratie voor hen kan betekenen.

Hoe je een democratie ontwricht (en wat je eraan kunt doen in het geval van Moldavië)

Amy Eaglestone

25 november 2023 

De landen die ingeklemd liggen tussen de Europese Unie (EU) en Rusland, vallen zowel onder de Europese als de Russische invloedssfeer. In Moldavië, een voormalige Sovjetstaat met een gecompliceerde geschiedenis, heeft deze botsing van belangen een polariserend effect op de binnenlandse politiek, vooral sinds de oorlog in Oekraïne, omdat de staat en zijn burgers gedwongen worden om te kiezen tussen Oost en West en de democratie daaronder lijdt. Dit artikel bespreekt hoe hernieuwde geopolitieke spanningen de ontwikkeling van democratie in Moldavië beïnvloeden en wat er gedaan kan worden om de negatieve effecten te verzachten. Eerst wordt gekeken naar de standpunten van de EU en Rusland, vervolgens wordt de impact op de binnenlandse politiek in kaart gebracht en tot slot worden enkele mogelijke aanknopingspunten voor actie gepresenteerd.

Doelen en belangen van de EU

Het EU-beleid uit de jaren 2000 beschouwt stabiliteit in de Oost-Europese nabuurschap als essentieel voor haar eigen vrede en stabiliteit.¹. Het nabuurschapsbeleid is gericht op het gebruik van zachte macht om zijn doelen te bereiken. Door middel van een reeks overeenkomsten die zaken als visumvrij reizen (2013) en vrije handel (2016) garanderen, heeft de EU geprobeerd nauwere banden met Moldavië op te bouwen. Sinds de invasie van Oekraïne in 2021 is dit integratieproces op de voorgrond getreden als gevolg van een verhoogde dreiging voor zowel de Moldavische als de bredere Europese veiligheids- en handelsroutes, met als hoogtepunt dat Moldavië in 2022 de status van kandidaat-lidstaat van de EU heeft aangevraagd en gekregen.

Een deel van de aanpak van de EU bestaat erin de ontwikkeling van economische banden te combineren met steun voor bestuur en democratische hervormingen. Dit zorgt niet alleen voor gedeelde economische belangen, maar versterkt ook de gedeelde democratische waarden. Dit volgt uit de theorie dat hoe nauwere culturele en economische banden een land heeft met Europa, hoe meer druk Europa (of de EU) op dat land kan uitoefenen om zijn democratie te verbeteren en hoe waarschijnlijker het is dat een land dit wil en kan doen. Helaas heeft de EU deze twee beginselen niet altijd consequent toegepast. Tijdens het voorzitterschap van Timofti (2012-2016) bijvoorbeeld, nam de EU het niet op tegen oligarch Plahotnuic en zijn Democratische Partij van Moldavië (DPM), uit angst voor een terugkeer van de meer openlijk pro-Russische Partij van Communisten, Plahotnuic nam ondertussen de controle over de rechterlijke macht en het parlement over met onwettige middelen zoals omkoping en dwang. Onder de huidige regering van de Partij voor Actie en Solidariteit (PAS), zij het in mindere mate, hebben sommige Moldaviërs het gevoel dat de EU weer de andere kant opkijkt als het gaat om belangrijke transparantiekwesties in verband met zakelijke banden van PAS-regeringsambtenaren en benoemingen van rechters. Deze voorrang voor economische of veiligheidsbelangen op korte termijn boven langetermijndoelen van democratische consolidatie door de EU heeft de deur op een kier gezet voor de invloed van sommige binnenlandse elites die liever zouden verhinderen dat er serieuze bestuurshervormingen plaatsvinden.

Russische inmenging

De belangen van Rusland zijn vergelijkbaar met die van de EU, in die zin dat ze ook gericht zijn op veiligheid en invloed in een regio die ooit volledig onder controle van de Sovjet-Unie stond.

Uit die Sovjetperiode zijn sterke economische en culturele banden tussen Moldavië en Rusland ontstaan die vandaag de dag nog steeds bestaan. Waaronder een gedeeld gebruik van Russisch als eerste taal door bijna 30% van de Moldaviërs; sterke handelsbetrekkingen en grote afhankelijkheid van Rusland op het gebied van energie; en de sociaal-politieke invloed van de Russisch-orthodoxe kerk waaraan de Moldavische orthodoxe kerk ondergeschikt is.

Om te voorkomen dat Moldavië naar het westen trekt en om zijn invloed en vermogen om de regio in bredere zin te ontwrichten te behouden, gebruikt Rusland deze banden om de regering te destabiliseren door middel van scherpe machtsmiddelen en om een toch al kwetsbare democratie te verzwakken.

EersteLoyaalHet gebruikt de langdurige militaire aanwezigheid in de autonome regio Transnistrië om zijn militaire spierballen te laten zien en de burgers en de regering te intimideren. Second, it gebruikt zijn economische positie als hefboom door maandenlang de invoer van vers fruit en groenten te verbieden of gaspijpleidingen stil te leggen om de prijzen op te drijven. Ten derde gebruikt het zijn aanzienlijke cybermiddelen om desinformatie te verspreiden over strijdende nazi's in Oekraïne of politieke actoren die 'marionetten van het westen' zijn om de publieke opinie te beïnvloeden en financiële misdrijven te plegen, zoals grootschalige Raider-aanvallen.² die de economie destabiliseren.

Rusland mengt zich ook rechtstreeks in de binnenlandse politiek. Oligarchen, zoals Plahotnuic en Shor, en presidenten als Voronin en Dodon hebben vaak op de een of andere manier banden met het Kremlin. De naaste adviseur van de voormalige pro-Russische president Dodon was een voormalige FSB-agent. Dodon deed ook zaken met de voormalige procureur-generaal van Rusland.³. Terwijl oligarch Shor, van wie wordt beweerd dat hij ook op de loonlijst van de FSB staat⁴ en werd onlangs veroordeeld op beschuldiging van grootschalige fraude en corruptie, wordt in verband gebracht met de financiering van massale openbare protesten tegen de regering en pogingen om de verkiezingen van 2020 en 2021 op onwettige wijze te beïnvloeden.

Binnenlandse reacties

De PAS-regering in Moldavië, die bij de verkiezingen van 2019 meer dan 70% van de stemmen won, is bekwaam maar onervaren, en hoewel ze hard probeert te voldoen aan de EU-vereisten om verder te gaan met haar kandidatuur, is ze er ook in geslaagd om een grote groep in de samenleving van zich te vervreemden. De peilingen liggen nu net onder de 50%. Niet in de laatste plaats vanwege de steeds feller wordende pro-EU houding in een land waar slechts 60% volledig achter nauwere banden met Europa staat.⁵. Deze verminderde steun is problematisch voor de democratie op zich, want als PAS niet langer een meerderheid in het parlement heeft, is het onduidelijk wat er zal gebeuren met de Europese aspiraties van Moldavië. Er is op dit moment geen andere sterke pro-Europese partij die de plaats van de PAS zou kunnen innemen, waardoor een langdurige inzet om de democratie te versterken onzeker wordt. Tot voor kort was de grootste oppositiepartij de populistische pro-Russische partij Shor, geleid door oligarch Ilan Shor.

Daarnaast heeft het getouwtrek tussen westerse en Russische belangen in Moldavië ertoe geleid dat lokale politieke elites drie specifieke gedragingen vertonen die de democratische consolidatie op de lange termijn eerder schaden dan ondersteunen.

Ten eerste worden schaarse middelen afgeleid naar problemen die door Rusland worden veroorzaakt en weg van de broodnodige democratische hervormingen. De strijd tegen desinformatie, hoge energieprijzen, handelstarieven en financiële misdaden gaat ten koste van de ontwikkeling en uitvoering van broodnodige democratische hervormingen, zoals onafhankelijkheid van de rechterlijke macht en corruptiebestrijding door de huidige regering. Wanneer Rusland bijvoorbeeld de prijzen opdrijft of de gastoevoer afsluit, wordt de regering gedwongen om prioriteit te geven aan het zoeken naar alternatieve energiebronnen en exportroutes die eindige hulpbronnen opslokken.

Ten tweede is er minder tolerantie voor afwijkende meningen. De PASS-regering heeft de noodtoestand uitgeroepen⁶ nadat de oorlog in Oekraïne uitbrak en heeft dit sindsdien gebruikt om de licenties van zes Russischtalige tv-stations in Russische handen op te schorten wegens het verspreiden van 'onjuiste informatie'. Het heeft openbare protesten de kop ingedrukt door een reeks invallen en arrestaties waarbij belangrijke organisatoren werden gearresteerd. Ze heeft ook met succes een verzoekschrift ingediend bij de rechtbank om de (grootste oppositie) Shor-partij te verbieden. Hoewel deze acties voortkomen uit een legitieme bezorgdheid om een fragiele democratie en misschien de enige manier zijn om antidemocratische actoren aan te pakken. Dit soort gedrag schept een precedent voor toekomstige regeringen, omdat het suggereert dat schijnbaar ondemocratische acties een legitiem middel zijn om politieke oppositie aan te pakken. Dit verkleint op de lange termijn ook de ruimte voor afwijkende meningen.

Ten derde blijven niet-democratische keuzes een optie. We weten dat om een democratie te consolideren en in stand te houden, de politieke leiders van een land consequent democratie moeten verkiezen boven alternatieven. Maar in de huidige situatie staat de PAS-regering onder enorme druk om snel veranderingen door te voeren, wat de mogelijkheid biedt om democratische bochten af te snijden. Terwijl voor oppositieleiders de kosten van alternatieve opties, die eerder door Rusland dan door de EU worden gepresenteerd, laag blijven. Waarom investeren in partijinfrastructuur of openbaar bestuur als informele netwerken en financiering de benodigde diensten kunnen blijven leveren aan een achterban? Of waarom structurele veranderingen doorvoeren in de rechterlijke macht als Russische handelsovereenkomsten niet dezelfde inspanning vereisen maar wel vergelijkbare financiële voordelen bieden. Deze alternatieven zijn vooral aantrekkelijk voor politici zoals Shor die zelf gevestigde belangen hebben in een corrupt justitieel of economisch systeem.

De weg naar verandering

Wat kan de internationale gemeenschap doen om de democratische consolidatie in deze omgeving te ondersteunen? Ze kan drie wegen bewandelen die de kosten van democratie voor binnenlandse actoren verlagen en de kans vergroten dat lokale elites pro-democratische keuzes maken.

Ten eerste moet de EU bij haar standpunt blijven en niet heen en weer slingeren tussen haar economische en veiligheidsbelangen en haar bewering dat ze sterke democratische waarden wil hebben en ondersteunen. Door geen consequent standpunt in te nemen, verliest de EU langzaam maar zeker haar geloofwaardigheid bij binnenlandse actoren als betrouwbare voorstander van democratie. Politieke elites leren dat de EU wel eens toegeeflijk tegenover hen zou kunnen zijn als ze vol vertrouwen voldoen aan de economische en veiligheidsvereisten van een overeenkomst, terwijl ze achterblijven met bestuurlijke hervormingen. Lokale pro-Europese maatschappelijke organisaties voelen zich in de steek gelaten door de EU. Door zich principiëler op te stellen zal de EU een betrouwbare partner worden met duidelijke verwachtingen op het gebied van democratie.

Ten tweede moet er serieus worden geïnvesteerd in democratische alternatieven. Wanneer slechts één pro-Europese partij zich kandidaat kan stellen voor een ambt of dit kan bekleden, kunnen de EU-betrekkingen en de democratische ambities van het land in een precaire situatie terechtkomen. Naast PAS hebben de enige levensvatbare politieke alternatieven op dit moment veel meer pro-Russische standpunten, een stem tegen de regering wordt automatisch anti-Europees en leunt in de richting van politieke leiders die meer autoritaire standpunten steunen. Door te investeren in de groei van alternatieve pro-Europese partijen of bewegingen met potentieel, zullen de kiezers kunnen kiezen tussen twee of meer partijen die verschillende belangen vertegenwoordigen, maar die allemaal sterk voor democratie zijn. Die partijen zullen hun krachten kunnen bundelen als dat nodig is in een coalitie of elkaar de hand kunnen reiken zonder dat het land zeker van zijn democratische koers hoeft af te wijken met een regeringswisseling. De noodzaak van een meerpartijenaanpak wordt ook benadrukt door NIMD, omdat de organisatie werkt aan het samenbrengen van politieke partijen door middel van dialoog.

Ten derde moeten de EU en haar lidstaten de burgers van Moldavië laten zien hoe de buit van de democratie eruitziet.

Bijvoorbeeld door actief en zichtbaar te werken aan het verbeteren van de veiligheid en het terugdringen van de armoede, zoals ook cruciaal was om de Baltische staten aan boord te krijgen. In wezen door de middelen aan te vullen die nu worden uitgeput in de strijd tegen Russische inmenging. Dan kunnen burgers rationeel en consequent kiezen voor democratie in plaats van aanslepende sovjetnostalgie en ook druk blijven uitoefenen op toekomstige regeringen om hetzelfde te doen.

Kortom, hoewel Rusland zijn best doet om de zwakke plekken in de Moldavische democratie uit te buiten, is het voor de internationale gemeenschap, inclusief organisaties als het NIMD, mogelijk om tegengas te geven waardoor de overlevingskansen van Moldavië op de lange termijn verbeteren.