Afrikaanse verkiezingen tonen aan dat democratie niet vanzelfsprekend is

Dit artikel is overgenomen van Al Jazeera, waar Tayuh Ngenge, themaleider bij NIMD, het volgende schrijft Versterking van de democratische infrastructuur deelt zijn analyse over de Afrikaanse verkiezingen van 2024, waar sommige peilingen hoop geven en andere alarm doen rinkelen.

Rwanda's Paul Kagame heeft een verpletterende overwinning behaald bij de presidentsverkiezingen van 15 juli. Zijn partij Rwanda Patriotic Front (RPF) kwam ook als winnaar uit de bus bij de parlementsverkiezingen en behield haar parlementaire meerderheid. Met meer dan 99% van de stemmen in het voordeel van Kagame lijkt deze presidentsverkiezing een herhaling te worden van de vorige drie, waar de zittende president de verwachte overwinning behaalde.

De herverkiezing van Kagame vindt plaats in een bredere context van vele andere belangrijke verkiezingsraces in Afrika dit jaar. Er zijn al presidentsverkiezingen gehouden in de Comoren, Senegal, Tsjaad en Mauritanië. In Zuid-Afrika werden in mei parlementsverkiezingen gehouden.

Er komen nu verkiezingen aan in Algerije (september), Mozambique, Tunesië en Botswana (oktober), de afgescheiden regio Somaliland in Somalië, Mauritius en Namibië (november); en Ghana, Zuid-Sudan, Guinee-Bissau en Guinee (december).

Met deze hoge concentratie van nationale stemmen kan 2024 dienen als indicator van waar het met de democratie in Afrika naartoe gaat en belangrijke lessen bieden.

Twee overwinningen voor de democratie

Senegal en Zuid-Afrika kenden twee van de meest verbluffende verkiezingsuitslagen tot nu toe dit jaar. In maart verkozen de Senegalese kiezers de 44-jarige Bassirou Diomaye Faye tot de jongste president ooit. Slechts 10 dagen eerder was hij een politieke gevangene en leek de democratie van Senegal aan de rand van de afgrond te staan.

In mei verloor het Afrikaans Nationaal Congres (ANC) van Zuid-Afrika voor het eerst sinds het einde van de apartheid en het begin van vrije verkiezingen in 1994 zijn meerderheid in het parlement. Dit dwong de partij te onderhandelen over haar eerste coalitieregering ooit met de Democratische Alliantie (DA), haar ideologische tegenhanger, die tweede werd in de peilingen. Het politieke systeem en de democratie van het land zijn nog niet op de proef gesteld.

Aangezien in beide gevallen regeringspartijen met een sterk ambtsvoordeel grote verliezen leden, kunnen de verkiezingen in Senegal en Zuid-Afrika beschouwd worden als twee overwinningen voor de democratie. Toch illustreren ze ook de kwetsbaarheid van de democratie, want geen van beide verliep van een leien dakje.

Maanden voor de verkiezingen maakte Senegal een grote politieke crisis door toen de aftredende president Macky Sall politieke manoeuvres uitvoerde, vermoedelijk om zijn ambtstermijn te verlengen of op zijn minst de uitslag van de verkiezingen te beïnvloeden. In Zuid-Afrika beweerden na de stemming minstens 20 partijen dat er geknoeid was en eisten een hertelling van de stemmen. Ondertussen waarschuwde voormalig president Jacob Zuma, leider van de uMkhonto weSizwe (MK) Partij, onheilspellend voor "het starten van problemen waar geen problemen zijn".

Net als in Mali, Benin, Niger en zelfs Kenia wordt de democratie in Senegal en Zuid-Afrika vaak als vanzelfsprekend beschouwd. Deze gevallen laten de beperkingen zien van de "two turn-over" test van de Amerikaanse politicoloog Samuel Huntington voor het beoordelen van de stabiliteit van de democratie in een land - dat wil zeggen het hebben van twee opeenvolgende politieke transities zonder dat de democratische constitutionele orde instort.

Ze illustreren dat democratische zelfgenoegzaamheid een luxe is die we ons nog niet kunnen veroorloven. Dezelfde conclusie kan worden getrokken uit de betwiste uitkomsten van de stemmingen in de Comoren en Tsjaad.

De Comorese president Azali Assoumani en de Tsjadische president Mahamat Deby, beiden met een militaire achtergrond, werden herkozen na beschuldigingen van fraude. Bij gewelddadige demonstraties tegen de resultaten op de Comoren vielen naar verluidt minstens één dode en 25 gewonden. In Tsjaad werden ten minste 12 mensen gedood tijdens gewelddadigheden voor en na de verkiezingen door bedreigingen en intimidatie.

De risico's van een zittende race

Hoewel er positieve trends konden worden waargenomen in sommige Afrikaanse verkiezingswedstrijden, zijn er elders redenen tot bezorgdheid, vooral in landen waar zittende presidenten kandidaat zijn. Wedstrijden waar veel op het spel staat, zoals presidentsverkiezingen, kunnen problematisch zijn, en zelfs nog meer in het geval van zogenaamde 'incumbent polls' waarbij zittende presidenten ook kandidaat zijn.

Gezien hun persoonlijk belang in het proces zullen zittende presidenten waarschijnlijk alle voordelen van hun ambtstermijn, zoals staatsmiddelen en het bestuurlijke apparaat, ten eigen bate aanwenden.

Dit - zoals de verkiezingen in Rwanda illustreren - verkleint de kans dat de oppositie wint. In principe heeft Kagame nooit oppositie gevoerd. Toch heeft een strak gecontroleerde staatsmachinerie consequent gezorgd voor een ongelijk speelveld dat hem bevoordeelt door kandidaten uit te sluiten die, aantoonbaar, de grootste uitdaging voor zijn heerschappij zouden kunnen vormen.

Voorafgaand aan de stemming van 15 juli bijvoorbeeld, verwierp de verkiezingscommissie de kandidatuur van Diane Rwigara - mogelijk een van de meest uitgesproken critici van Kagame vandaag de dag - op grond van onregelmatige papieren. Tijdens de verkiezingsstrijd van 2017 werd ze systematisch geïntimideerd en uiteindelijk uitgesloten van deelname vanwege vermeende onregelmatigheden met handtekeningen. In april blokkeerde een rechtbank in Kigali ook de kandidatuur van een andere felle criticus van Kagame, Victoire Ingabireonder verwijzing naar eerdere veroordelingen voor het ontkennen van genocide en beschuldigingen van terrorisme.

Tegen het einde van het jaar zullen er verschillende andere presidentsverkiezingen zijn waar deze betreurenswaardige realiteit - of nog veel erger - zich kan ontrafelen. Deze zullen plaatsvinden in een context van extreme democratische kwetsbaarheid, zoals Tunesië, Guinee-Bissau, de afgescheiden regio Somaliland, Zuid-Sudan, Guinee en Algerije.

Staatsgrepen en conservatieve opleving

Het is ook belangrijk om erop te wijzen dat deze 2024-verkiezingen plaatsvinden in een bredere regionale context, met een minder dan ideale dynamiek. Meer specifiek is er een heropleving en normalisering van militaire staatsgrepen in Afrika, met putschisten die duidelijk geen haast hebben om terug te keren naar de kazernes.

De militaire leiders van Mali en Burkina Faso hebben de aanvankelijk voor februari en juli van dit jaar geplande verkiezingen voor onbepaalde tijd uitgesteld, waarbij ze een latere datum beloofden maar geen twijfel lieten bestaan over hun intentie om kandidaat te zijn wanneer de verkiezingen plaatsvinden.

In Guinee is het zeer waarschijnlijk dat kolonel Mamady Doumbouya, die in 2021 via een staatsgreep de macht greep en zichzelf onlangs tot generaal benoemde, kandidaat zal zijn voor de verkiezingen in december. In Niger en Gabon maken putschisten ook de dienst uit, terwijl de regering in de Democratische Republiek Congo onlangs een staatsgreep verijdelde.

Zorgwekkende ontwikkelingen elders in de wereld kunnen ook een negatief effect hebben op het Afrikaanse continent. De Verenigde Staten, met meer dan 200 jaar liberale democratische tradities, riskeren een democratische aftocht nu het ernaar uitziet dat Donald Trump, een veroordeelde misdadiger met openlijk autoritaire neigingen en een onverbloemde "America First"-agenda, wordt herkozen.

Labour mag dan weer aan de macht zijn gekomen in het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk is ternauwernood ontsnapt aan een extreem-rechtse overname, maar de extreem-rechtse golf - met zijn bedreiging voor de liberale democratie - is een onmiskenbare realiteit in Europa.

Voor Afrika is de constellatie van deze dynamiek zowel schrijnend als alarmerend. De (her)verkiezing van extreemrechtse, populistische, naar binnen gekeerde regimes in het Westen doet afbreuk aan de aanspraken van het Westen als mondiaal model, vooral voor diegenen in Afrika en daarbuiten die de Euro-Amerikaanse opvatting van democratie al in twijfel trekken.

Maatschappelijke organisaties en instellingen ondersteunen

Hoewel de verkiezingservaringen van Senegal en Zuid-Afrika hoopvol stemmen, onderstrepen de regionale en mondiale realiteit en dynamiek waarom we onze inspanningen om de democratie te bevorderen en te beschermen moeten verdubbelen.

Geconsolideerd of niet, democratie is meer dan een prijs die je kunt veroveren en achterover leunen. Democratie moet eerder worden gezien als een permanent proces dat voortdurend moet worden gevoed en verzorgd, zelfs als er aan de oppervlakte misschien geen noodzaak voor is.

Dit vereist creativiteit, innovatie, overleg, voortdurende herziening van benaderingen en, bovenal, vastberaden actie. Er kan niet genoeg de nadruk worden gelegd op het potentieel van niet-geplaatste kiezers om de kans op politieke verandering via de stembus te vergroten. Dit is echter alleen mogelijk als waarborgen, zoals termijnlimieten, grondwettelijk verankerd zijn en nageleefd worden. Er is dus een dwingende stimulans om consequenties te trekken wanneer deze worden genegeerd.

Senegal en Zuid-Afrika bieden ook een les in het beteugelen van aanvallen op de democratie en de waarden die daaraan ten grondslag liggen.

Het Senegalese geval illustreert hoe onverschrokken verzet van een sterk maatschappelijk middenveld, een veerkrachtige politieke oppositie en een moedig constitutioneel hof uiteindelijk kan leiden tot spectaculaire resultaten in een complexe politieke en electorale context.

Het Zuid-Afrikaanse geval laat zien hoe een geïnformeerde burgerij en een robuuste en veerkrachtige politieke oppositie geleidelijk de macht van een eens dominante partij kunnen afbrokkelen.

Een robuust en geïnformeerd maatschappelijk middenveld, politieke partijen, sterke instellingen en politieke dialoogprocessen zijn duidelijk een conditio sine qua non voor duurzame democratie. Dit geldt niet alleen voor Afrika, maar ook daarbuiten, gezien bijvoorbeeld de zorgwekkende trends die zich voordoen in oude democratieën in het Westen. Deze moeten koste wat het kost worden versterkt en ondersteund.